Idąc Parkiem Andersa od strony placu Zwycięstwa często mijamy nietypowy pomnik w formie ławeczki, jednak rzadko kiedy zwracamy uwagę na to, kogo on upamiętnia. Jej patronem jest prof. Jan Czekanowski – jeden z najwybitniejszych polskich antropologów i etnografów, który jak nikt inny potrafił badać egzotyczne połacie Afryki.
A dlaczego został upamiętniony w Szczecinie? Odpowiedź na to pytanie padnie w dalszej części artykułu, aby nie uprzedzać faktów.
Jan Czekanowski urodził się 6 października 1882 roku we wsi Głuchów pod Grójcem, skąd w wieku nastoletnim wyruszył w wielki świat. Po uzyskaniu świadectwa dojrzałości w Lipawie (obecnie leży na terytorium Łotwy) zdał na uniwersytet w Zurychu, gdzie studiował antropologię, anatomię, etnografię i matematykę. Był uczniem Rudolfa Martina, słynnego szwajcarskiego antropologa i autora klasycznego podręcznika „Lehrbuch der Anthropologie”, którego standardy do dziś są stosowane w antropologii. Studia ukończył w 1906 roku, a rok później obronił doktorat. Podjął pracę asystenta w Królewskim Muzeum Ludoznawczym w Berlinie w dziale Afryki i Oceanii.
Wybitny badacz Afryki
Wziął udział w słynnej dwuletniej wyprawie antropologicznej do środkowej Afryki (1906–1907), noszącej nazwę „Deutsche Zentral-Afrika Expedition”. Prowadził badania międzyrzecza rzek Kongo – Nil, a ich rezultaty opublikował w pięciu tomach. W 1910 roku przeniósł się do Muzeum Antropologii i Etnografii w Petersburgu, by w trzy lata później związać się z Zakładem Antropologicznym na Uniwersytecie w Lwowie – właśnie tam stworzył słynną „lwowską szkolę antropologiczną”, a w latach 1934-36 był rektorem tej uczelni.
Z Lwowem był związany aż do 1945 roku. Po zakończeniu II wojny światowej przeniósł się wpierw do Lublina, a później do Poznania, gdzie w latach 1948-60 kierował Katedrą Antropologii UAM. Przeprowadził badania dynamiki rozwoju ludności w okresie 1937–1946 i strat ludnościowych Polski. Był zwolennikiem kierunku statystycznego w badaniach antropologicznych. Na podstawie własnych badań uważał, że państwo polskie zawdzięczało swą genezę Gotom.
Wolin nie był mu obcy
Ostatnie lata swojego życia poświęcił na pracę naukową w Szczecinie i na Pomorzu Zachodnim. Współpracował m.in. ze słynnym szczecińskim archeologiem i muzeologiem Władysławem Filipowiakiem przy pracach w Wolinie. Zmarł 20 lipca 1965 roku w stolicy Pomorza Zachodniego, lecz pochowany został na Starych Powązkach w Warszawie.
W całym swoim zawodowym życiu piastował liczne funkcje naukowe i społeczne m.in. był wiceprezesem Polskiego Towarzystwa Statystycznego, wiceprezesem Okręgu Lwowskiego Towarzystwa Rozwoju Ziem Wschodnich w 1939 roku. Był zaangażowany w prace Komitetu Słowiańskiego w Polsce. W latach 1923–1924 był prezesem Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika. W 1959 Uniwersytet Wrocławski, a 2 kwietnia 1962 Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu przyznały mu tytuł doktora honoris causa.
Nietypowa forma pomnika
Zasługi dla szczecińskiej antropologii zostały docenione stosunkowo niedawno – w maju 2012 roku odsłonięto w Parku Andersa pomnik-ławeczkę dłuta Yossoufa Toure „Derme”, przedstawiający Czekanowskiego siedzącego na podróżnym kufrze. Został on ufundowany przez instytucje naukowe i kulturalne Szczecina oraz przez osoby prywatne. Największy wkład w powstanie pomnika wniosły: Uniwersytet Szczeciński, Urząd Miasta Szczecin, Polskie Towarzystwo Afrykanistyczne i Stowarzyszenie Afryka Nowaka.
Pomnik przedstawia prof. Czekanowskiego w pozycji siedzącej. Profesor ubrany jest w strój używany przez podróżników po Afryce w drugiej połowie XIX w. Kufer, który stanowi istotną część pomnika wzorowany jest na tego typu sprzętach z końca XIX w. Na kufrze umieszczono tabliczki z nazwami firm i instytucji, które przyczyniły się do powstania pomnika. Całość wykonana została w czarno-złotej kolorystyce.
Pomnik nie jest ogrodzony i nie ma postumentu, a jego usytuowanie przy parkowej alejce pozwala na zajęcia wolnego miejsca na kufrze i wykonanie fotografii. Jest to pierwszy monument w formie „ławeczki pomnikowej” w Szczecinie.
